मराठी भाषेतली लागालागी आणि लावालावी


हा लेख १९८९ साली भाषा आणि जीवनच्या वर्षं ७ अंक २, उन्हाळा मध्ये प्रसिद्ध झाला होता.

मराठी भाषेतली लागालागी आणि लावालावी

‘अगं आई गं’, काय जोराची ठेच लागली! वेळ नाही, म्हणून भूक लागली असून खाल्लं नाही. आता पायाला लागलं, म्हणून गाडी चुकते, की काय! गाडी तर केव्हाची लागली असेल प्लॅटफॉर्मला. या पावसाळ्याच्या दिवसांत काही तशी जागा धरावी लागत नाही. बरा लागते, म्हणून गाडीसाठी धडपड. शिवाय गाडीने जाताना वाटेत कर्जत लागतं. तिथल्या वड्यांची ओढ लागलेली. पण घरी गेल्यावर खाल्लं नाही, तर ते आईला लागतं. दिवे लागण्याच्या वेळेला घरी पोहोचलेलं बरं. शिवाय आज टी. व्ही.वर आवडता कार्यक्रम लागणार आहे. आमच्या शेजार्‍यांनाही माझं फार लागतं आहे. आमच्या रेडिओवर सिलोन नीट लागत नाही. त्यामुळे रेडिओवर माझ्या आवडीचं गाणं लागलं, की लगेच टेप करून ठेवतात. शिवाय मला ‘हे’ लागतं, ‘ते’ लागतं, म्हणून कौतुकंही करतात. मला जरा लागलेल्याच काचर्‍या आवडतात, म्हणून काचर्‍या लागल्या, की माझी आठवण काढतात, आणि ‘लागली होती का ग, उचकी’ म्हणून विचारतात. इतक्या प्रेमळ शेजार्‍यांसाठी या ना त्या हातानं काहीतरी करावंच लागतं. परवाच त्यांच्या नातवाला तिसरं लागलं, म्हणून त्यांना साडी घेतली. तो जायला लागला आता शाळेत. आता पुढची 15-20 वर्ष शाळाकॉलेज त्याच्या मागं लागलं. त्याचा इंजिनियरिंगच्या यादीत नंबर लागेल का, याची आजींना आत्तापासूनच काळजी लागली आहे. ‘नाही, तर आपली सरळ त्याच्या नावावर लॉटरीची तिकिटं घ्यायला लागायची’ म्हणत होत्या. ‘कुणी सांगावं, लागून जायची एखाद वेळेला!’
याखेरीज कीड लागली, नजर लागली, दृष्ट लागली.... आंब्याला मोहोर लागला, दही लागलं, दही छान लागलं, इत्यादी इत्यादी हे आहेच किंवा एकदम ट्यूबच लागली...

त्याचं असं झालं.
आमच्याकडे सध्या एक अमेरिकन पाहुणी आली आहे. मराठी शिकतेय.
परवा रात्री आम्ही असंच बाहेरच्या खोलीत गप्पा मारत बसलो होतो. तिच्या आतल्या खोलीत दिवा तसाच चालू राहिला होता. माझी बहीण काहीतरी कामाला उठली, तर ही तिला म्हणते,
“माझ्या खोलीतला दिवा लाव.”
आम्हाला कोणालाच काही कळलं नाही, की ही असं काय म्हणतेय.
माझी बहीण म्हणाली.
“काय करू?”
ही परत म्हणते.
“तिथला दिवा लाव.”
माझी बहीण म्हणाली.
“म्हणजे बंद करू का?”
-ती म्हणाली.
“हो. लाव!”
मग माझ्या बहिणीने तिला सांगितलं.
“दिवा तर लावलेलाच आहे. आता तो ‘बंद कर’, असं सांगायचं.”
त्यावर ही म्हणते.
“मग ‘दार लाव’ म्हणजे काय?”
तेव्हा आमच्या सगळ्यांच्या डोक्यात ट्यूब लागली. म्हणजे तर आमच्या पाहुणीनं लावली!
‘दार लाव’, ‘खिडकी लाव’ मधे लावणे म्हणजे ‘बंद कर’. पण ‘टी.व्ही. लाव’, ‘रेडिओ लाव’, ‘गॅस लाव’, ‘दिवा लाव’ मधे लावणे याचा अर्थ ‘सुरू कर’ असा विरुद्ध अर्थी होतो!

Comments

  1. UnknownJanuary 25, 2020 at 7:28 PM

    नीतिताई फारच छान....खूप मज्जा आली वाचताना आणि अजूनपर्यंत लक्षात ना आलेल्या काही गोष्टी लक्षात आल्या

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

स्वनिमविचार

स्वनिमविचार प्रस्तुत चर्चेच्या पहिल्या भागात मुख्यत्वे करून ‘मराठीमधली अर्धी किंवा हलंत व्यंजनं स्वनिम असतात का’ ह्या विषयीची, तर दुस-या भागात स्वर-स्वनिमांची मांडणी आहे. दोन शब्दांच्या अर्थात एकाच ध्वनीमुळे फरक पडतो, तेव्हा तो ध्वनी त्या भाषेतला स्वनिम असतो. उदाहरणार्थ, मराठीमधला एक शब्द ‘तार’ . आता आपण ‘त’ च्या जागी ‘म’, ‘स’, ‘भ’, ‘च’, ‘व’ असे ध्वनी घातले तर वेगळे अर्थ असलेले शब्द तयार होतात. ‘तार’ प्रमाणे मार, सार, भार, चार, वार इत्यादी. ‘तार’ = त + आ + र किंवा ‘मार’ = म + आ + र मध्ये हे तीन ध्वनी आहेत. ह्या शब्दांमध्ये ‘आ + र’ हे समईक ध्वनी आहेत. ‘आ + र’ ह्या परिसरात ‘त’ च्या जागी ‘म’ घातला तर एक नवीन शब्द तयार होतो. अर्थ बदलतो. म्हणून ‘त’ आणि ‘म’ हे मराठीमधले स्वनिम आहेत. ‘तार’ आणि ‘मार’ सारख्या एकाच ध्वनीचा फरक असलेल्या शब्दांच्या जोडीला शास्त्रीय भाषेत ‘लघुतम युग्म’ म्हणतात. कोणता ध्वनी स्वनिम आहे, हे ठरवण्यासाठी लघुतम युग्मांचा उपयोग होतो. मराठीमधले तार, मार, सार, भार, चार, वार अशा शब्दांमधल्या कोणत्याही दोन शब्दांचं एक लघुतम युग्म होऊ शकतं. त्यातून ‘आ + र’ हे समाईक...
Read more

भाषेचं रंग-रूप : भाषा, संकल्पना आणि संस्कृती

  भाषेचं रंग-रूप भाषा, संकल्पना आणि संस्कृती   प्रास्ताविक खरोखर पाहाता भाषेचा आपल्या सभोवतालच्या जगाशी नैसर्गिक किंवा तार्किक काहीच संबंध नसतो. ध्वनींच्या जोडणीतून तयार झालेले शब्द, तसंच ते जतन करण्यासाठी निर्माण केले गेलेली लिपी हे एका भाषासमाजामधले संकेत (code) असतात. ह्यामुळे आपल्याला जाणवतं की भाषा म्हणजे माणसाच्या सर्जकतेचं प्रतीकच आहे. भाषा कशी निर्माण होते आणि तिचा वापर कसा केला जातो, ह्यावर शतकानुशतकं विचार चालू आहे. काही प्रमाणात आपण तिच्यात डोकावून बघू शकतो. पण म्हणून भाषेचं कोडं सुटलं आहे किंवा तिच्याबद्दलचं कुतूहल कमी झालं आहे, असं मुळीच नाही. विसाव्या शतकातल्या ६० आणि ७० च्या दशकांत एकूणच विविध क्षेत्रांत बरेच नवे सिद्धांत मांडले गेले. तसेच भाषेविषयी काही नवे मूलभूत सिद्धांत मांडले गेले. ‘भाषेतल्या घटकांचं एकमेकांशी नातं असतं. घटकांच्या ह्या नात्यामधे एक प्रकारचा ताण असतो. ह्या ताणामुळे भाषेच्या संरचनेचं संतुलन राखलं जातं. अशा रीतीनं भाषा ही एक स्वयंपूर्ण आणि स्वायत्त संरचना असते.’ ह्या फार्दिनांद द सोस्यूरच्या सिद्धांतानं नवीन विचारांचा पाया घातला....
Read more

भारत आणि बहुभाषिकता

भारत आणि बहुभाषिकता प्रास्ताविक भारतीय बहुभाषिकतेचे अनेक विशेष आहेत; पण अनेक अधिकृत भाषा असलेला भारत हा काही एकमेव देश नाही. कॅनडा, स्वित्झर्लंड, बेल्जियम, लक्झम्बुर्ग असे अनेक बहुभाषिक देश आहेत. आपल्याकडे एक म्हण आहे : दर बारा कोसांवर पाणी आणि भाषा बदलतं. पाणी प्रवाही आहे आणि बहुभाषिकताही प्रवाही आणि नैसर्गिक आहे. चीनसारखा महाकाय देश एकभाषिक आहे, कारण ते एक राजकीय हेतूनं राबवले लं धोरण आहे. भाषास्वातंत्र्याच्या दृष्टीनं, ‘भाषा-निरपेक्षते’च्या दृष्टीनं, भारताचं बहुभाषिकतेचं धोरण वाखाणण्याजोगं आहे. पण हिंदी आणि इंग्रजी ह्या संपर्क भाषांबाबत, विशेषतः इंग्रजीच्या बाबतीतली काही धोरणं खूपच आश्चर्यकारक आणि संदिग्ध आहेत. बहुभाषिक भारत भारतात बहुभाषिकता प्राचीन काळापासून, नैसर्गिकरित्या, आपसूक विकसित झाली आहे. भारतीय सामाजिक जीवनात ही गोष्ट सर्वत्र दिसते. रोजच्या व्यवहारात खूप भारतीय लोक मातृभाषेबरोबर अन्य भाषाही बोलतात. भारतात बहुभाषिकता ही एक सातत्यानं आणि उत्स्फूर्तपणे चालणारी प्रक्रिया आहे. ( कृष्णा २२२ ) भारतात निदान चार तथाकथित भाषा-कुलातल्या भाषा बोलल्या जातात : इंडोय...
Read more